ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 8، آبان 1403 ، شماره پی در پی 102

تحلیل و واکاوی بینامتنیّت ضمنی در تأثیرپذیری خسرو و شیرین نظامی از ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی

صفحه (1 - 23)
نوشین بهرامی احمدی ، هوشمند اسفندیارپور (نویسنده مسئول)، مریم شایگان
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1402

چکیده

زمینه و هدف: بر اساس نظریّه بینامتنیّت یک متن در تعامل پیچیده ای میان متون دیگر شکل میگیرد. نظریۀ بینامتنیّت بصورت رسمی نخستین‌بار توسط ژولیا کریستوا مطرح شد و پس از آن با ژرار ژنت وارد حیطۀ ساختارگرایی شد. ژنت اعلام نمود که متن، معنای خود را از طریق رابطه با دیگر متون آشکار میسازد. منظومه غنایی خسرو و شیرین یکی از جمله متونی است که با اتکا به آن میتوان بسیاری از دالهای معنایی را در تعامل بینامتنی ضمنی در منظومه ویس و رامین یافت. از این رو هدف اصلی این جستار تحلیل روابط بینامتنی پنهان و ضمنی در متن حاضر (خسرو شیرین) نظامی و متن پسین (ویس و رمین) فخرالدین اسعد گرگانی است.

روش پژوهش: روش پژوهش در این جستار، توصیفی ـ تحلیلی برمبنای مطالعات کتابخانه ای و سندکاوی و بهره گیری از رویکرد بینامتنی پنهان (ضمنی) در نظریّه ژرار ژنت میباشد. جامعۀ آماری پژوهش شامل دو منظومۀ غنایی خسرو وشیرین نظامی و ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی است.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش حاکی از آن است که خسرو و شیرین نظامی نمونه ای از بینامتنیّت ضمنی و پنهان از ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی است و نظامی معانی ضمنی و تلویحی متفاوت و مختلفی را از این منظومه اقتباس نموده است.

نتایج پژوهش: نتایج پژوهش حاضر نشان میدهد که خسرو وشیرین نظامی در ساختار داستان شامل مؤلفه ها و گزاره های آغازین چون تحمیدیه و تنۀ اصلی از جمله یکسانی نقش هرمز و موبد، جایگاه اجتماعی شیرین و ویس، نامه نگاری، خوابهای دروغین، شخصیّتهای رقیب مانند مریم، شکر، گل، آزمودن خسرو و رامین، نقش منفی دایه، نقش فعال و کنشگری زنان بصورت نمودهای بینامتنی ضمنی بر اساس نظریّه ژنت از ویس و رامین تأثیر پذیرفته است.

کلمات کلیدی
خسرو و شیرین نظامی , ویس و رامین , بینامتنیّت ضمنی , ژنت , تأثیرپذیری.

• احمدی. بابک (1380). از نشانه های تصویری تا متن. چاپ دوم. تهران: نشر مرکز، ص 327.
• __________ (1386). ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز، ص 225.
• اخوت. احمد (1371). دستور زبان داستان. اصفهان: فردا، ص 233.
• آلن. گراهام (1385). بینامتنیّت. ترجمه: پیام یزدانجو. چاپ سوم. تهران: مرکز. ص 58.
• تقی‌زاده. هدایت الله (1401). «بررسی روابط بینامتنی در مجنون لیلی احمد شوقی و لیلی و مجنون ابوالفرج اصفهانی». پژوهشنامه ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان. سال 20. شمارۀ 28. صص 61 ـ 90.
• چندلر. دنیل (1387). مبانی نشانه شناسی. ترجمه: مهدی پارسا. چاپ دوم. تهران: سورۀ مهر، صص 296 ـ -. 284.
• حسن زاده ینری. محمد حسن و خیراندیش. گلسا (1400). «بینامتنیّت در مثنویهای عطار نیشابوری با حدیقۀ سنایی». متن‌پژوهی ادبی. دورۀ 25. شمارۀ 90 صص 113 ـ 134.
• دهرامی. مهدی (1397). «بررسی ساختار و محتوای آستانه سرایی در منظومه های فارسی تا قرن ششم». پژوهشنامه ادب غنایی دانشگاه سیستان. سال شانزدهم. شمارۀ 31. صص 47 ـ66.
• ساسانی. فرهاد (1384). «تأثیر روابط بینامتنی در خوانش متن. مجله زبان و زبانشناسی». دورۀ اول. شمارۀ 2. صص 39 ـ 55.
• سلیمی. ابراهیم و قاسمی. نیکو (1398). «بررسی بینامتنی هفت وادی عشق منطق‌الطیر عطار در مرد نیم تنه و مسافرش از آندره شدیر». پژوهش ادبیِّات معاصر جهان. 24 (2). صص 411 ـ 431.
• شفیعی کدکنی. محمدرضا (1396). این کیمیای هستی: دربارۀ حافظ. جلد 1. تهران: نشر سخن، صص 200 ـ 204.
• صفوی. کورش (1376). مناسبات بینامتنی: [در] فرهنگنامه ادبی فارسی. دانشنامۀ ادبی فارسی 2. تهران: سخن، ص 1276.
• کریستوا. ژولیا (1381). کلام، مکالمه، رمان. ترجمه: پیام یزدانجو. تهران: مرکز، ص 15.
• کزاری. میرجلال‌الدین و خسروی اقبال. رامین (1396). خوانش بینامتنی حکایتهای طاقدیسی و مثنوی معنوی بر مبنای نظریّه ترامتنیت ژنت. دو فصلنامه زبان و ادبیِّات فارسی. 25 (8). صص 95 ـ 112.
• گرگانی. فخرالدین اسعد (1381). ویس و رامین. تصحیح: خلیل خطیب‌رهبر. تهران: صدای معاصر.
• مونسان. فرزانه و صفایی. علی (1400). «بررسی بینامتنی رمان نوجوان کابوس ماهان نوشته مجید شفیعی». نشریه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). دوره 14. پیاپی 67. صص 69 ـ 85.
• نامورمطلق. بهمن (1386). «ترامتنیت: مطالعۀ روابط متن با دیگر متنها». فصلنامۀ پژوهشنامه علوم انسانی دانشگاه تهران. شمارۀ 56. صص 83 ـ 98 ـ 136.
• نامورمطلق. بهمن (1390). درآمدی بر بینامتنیّت: نظریّه ها و کاربردها. تهران: سخن، ص 68 ـ 97.
• نظامی گنجوی. الیاس بن یوسف (1384). خسرو وشیرین. تصحیح وحید دستگردی. تهران: نگاه.